“Niets is gevaarlijker dan politici die hun macht misbruiken”

Op straat demonstreren is er niet meer bij voor Gerard Alsteens (84) - de knoken zijn versleten en het hart pruttelt tegen. Maar de verontwaardiging is niet gaan liggen. Die giet Gal al 64 jaar in vlijmscherpe politieke tekeningen, onder andere in Knack. De VUB bekroonde zijn engagement voor vrije meningsuiting en persvrijheid in 2019 met een eredoctoraat. In Mechelen toont de universiteit rond diezelfde thema's een kleine, maar fijne selectie van zijn werk: enkele tientallen oude en recentere tekeningen, naast ontwerpen die hij maakte voor zes edities van Difference Day en voor een serie postzegels.

De digitale prints blijven een maand lang hangen. Alleen op de openingsdag, zaterdag 24 augustus, zijn de originele werken te zien. Een buitenkans voor de fans, die dan zelfs een praatje met de kunstenaar kunnen slaan. "Bij leven en welzijn", voegt die er voorzichtigheidshalve aan toe. Wij mochten al vroeger eens op bezoek. Gal woont en werkt vlakbij het station van Schaarbeek, in de statige Emile Zolalaan. Toepasselijk, want de Franse schrijver was met zijn J'accuse-artikel een roemruchte voorvechter van de persvrijheid.

Onze fotografe breekt het ijs met een anekdote. "Ik volgde in de kunsthumaniora modeltekenen bij Gerard. Door een fietsongeval kon ik mijn rechterarm niet gebruiken. Ik wilde afzeggen voor de les, maar dat mocht niet van hem. Hij liet me met mijn linkerhand tekenen. Dat was een openbaring. Daarna heb ik nog vaker links getekend, omdat ik merkte dat ik zo vrijer kon werken."

Gerard is blij het te horen. "Blind schetsen - je kijkt naar je onderwerp en niet naar je blad - heeft een gelijkaardig effect. Details krijg je zo natuurlijk niet op papier, maar je voelt je vrij en het resultaat is vaak heel expressief. Tot op vandaag stel ik me tijdens het tekenen graag open voor het avontuur. Ik werk nog heel ambachtelijk, met pastel, inkt, aquarel,… Veel plastische ideeën komen voort uit vormen die al tekenend of schilderend toevallig ontstaan."

Uw werk vergt aandachtig kijken en zoeken naar laagjes. De memes over het gekwetste oor van Donald Trump sleurden er massaal Vincent Van Gogh bij, maar u gaf hem in Knack een dirigeerstokje in de hand en een halo rond het hoofd.

"Die link met Van Gogh vond ik niet relevant. Ik wil graag een politieke analist zijn. Dat waardeer ik ook in andere tekenaars, dat hun werk een politieke betekenis heeft. Die aanslag was verschrikkelijk en gelukkig heeft Trump het overleefd, anders was hij echt een martelaar geworden. Op dat moment - Kamala Harris was nog geen kandidaat - dirigeerde hij niet alleen de republikeinse, maar ook de democratische partij. Ik wilde eerst nog een paar bloeddruppels van dat stokje laten druipen, maar dat vond ik er uiteindelijk een beetje over."

In uw tekening wordt Trump door zijn bodyguards omstuwd zoals de gekruisigde Jezus in een schilderij van Rubens.

"Plezierig dat je dat gezien hebt. Barokke schilders gebruikten graag driehoeken in hun composities. Het doet ook denken aan de bekende foto van de Amerikaanse soldaten die tijdens de tweede wereldoorlog in Japan de vlag hijsen."

Verontwaardiging is de brandstof van uw werk, vertelt u vaak. Waar komt die verontwaardiging vandaan?

"Ik ben een oorlogskind, geboren in 1940. Mijn ouders waren druiventelers in Overijse, waar regelmatig V1-bommen over vlogen. Mijn moeder en mijn zus gingen dan in de kelder schuilen, ik bleef met mijn vader en mijn tweelingbroer in de keuken. Precies alsof mannen wel tegen de bommen konden. (lacht) Ik herinner me nog levendig de angst in de ogen van mijn vader en het gefluit van die vliegende bommen. Ik associeerde dat chaotische geluid met de decoratieve krullen in de siertegels van de keuken. Die momenten hebben me diep geraakt. Misschien is het daar begonnen?"

"Ik heb recent een sculptuur van een 'schedeltoren' in elkaar geknutseld, met bovenaan het hoofd van premier Netanyahu."

En uw interesse voor de politiek?

"Mijn grootmoeder had als dienstmeisje bij rijke mensen gewerkt en las sindsdien La Libre Belgique. Ik zie nog zo de foto van Stalin voor mij, dood op zijn bed. Mijn grootouders vertelden dat hij een dictator geweest was en wat dat betekende. En op het internaat leerde ik Van Gogh en Goya kennen. De gruwelijke, journalistieke oorlogsbeelden van diens Desastres de la Guerra maakten een diep indruk. Sindsdien ben ik gefascineerd door macht en machtsmisbruik. Niets is gevaarlijker dan politici die hun macht misbruiken."

U was een twintiger in de jaren zestig, het decennium waarin macht en autoriteit alom in vraag gesteld werden.

"Ik heb mijn studenten nog 'gesuggereerd' om eind jaren zestig mee het Museum voor Schone Kunsten te bezetten, maar ze bleken niet zo happig. (lacht) Het protest zat toen vooral in Leuvense kringen."

Wat vindt u van het engagement van de klimaat- en Gazajongeren?

"Daar sta ik natuurlijk achter. Jongeren zijn vandaag misschien wat rustiger dan die van mei '68? Wat ik ook een beetje mis, zijn de debatten. Vroeger werden journalisten wel eens op de universiteit uitgenodigd voor een debat met de studenten. Ik heb de indruk dat vooral rechtse studentenkringen daar nog mee bezig zijn. Maar misschien mis ik van alles? De manier van communiceren is natuurlijk helemaal veranderd…"

U hebt heel uw loopbaan les gegeven, aan Sint-Lucas en aan Rhok.

"En altijd met veel plezier. Die job zorgde voor zekerheid en ik kon ernaast tijd vrijmaken om voor bladen als De Nieuwe en De Zwijger te werken. Dat was mijn 'zeepschuit': het betaalde niet fantastisch, maar ik mocht ik doen wat ik wilde. Marc Grammens, hoofdredacteur van De Nieuwe, vroeg me vaak waarover mijn covertekening zou gaan - dan had hij een thema voor zijn hoofdartikel. Ik heb eigenlijk altijd onvoorstelbaar veel vrijheid gekregen."

Wordt er dan nooit een tekening geweigerd?

"Dat gebeurt. Of ik pas hem wat aan. Ik heb recent een sculptuur van een 'schedeltoren' in elkaar geknutseld, met bovenaan het hoofd van premier Netanyahu. Voor mijn wekelijkse bijdrage een Knack, waar ik al sinds 1983 voor werk, had ik daar een foto van gemaakt en het opschrift 'Übermensch' aan toegevoegd. Dat vond hoofdredacteur Bert Bultinck een beetje teveel van het goede. Zonder dat woord werkte het even goed, vond hij. We hebben er even over gediscussieerd en uiteindelijk is het zonder dat woord verschenen."

Gaza blijft een mijnenveld?

"Ik heb onlangs dat iconische gebouw van Auschwitz gekanteld en in Israël geplaatst. Grof, dat besef ik zelf ook. Ik heb er lang over getwijfeld en de tekening uiteindelijk toch gemaakt. Hij is gepubliceerd en er is immens veel reactie op gekomen."

Dit conflict blijft u kwaad maken?

"We hadden na de oorlog terecht compassie met de joden, maar daar is een slecht akkoord uit voortgekomen. Sindsdien worden de Palestijnen constant verjaagd. Ik teken al 64 jaar, en zo lang duurt dat al. Elke premier van Israël ging op dezelfde manier te werk, oppermachtig dankzij steun van de VS."

En wat Hamas op 7 oktober deed?

"Dat was affreus, ik heb daar evengoed een tekening over gemaakt. Maar dat wil niet zeggen dat Hamas schuldig is aan die 40.000 Palestijnse doden, zoals Bart De Wever beweert. Die vreselijke toestand is jaar na jaar gegroeid en dan open geknapt, als een puist. Hoed af voor Caroline Gennez, die de actie van Hama afkeurde maar wel in die historische context plaatste."

Is de druk op politieke tekenaars groter of kleiner dan vroeger?

"Zoals ik al zei: ik heb onvoorstelbaar veel vrijheid gekregen. En heel af en toe censuur ervaren. In de tijd van de rakettenkwestie, met de massale betogingen tegen de plaatsing van de kruisraketten, heeft Sus Verleyen van Knack een tekening niet willen plaatsen. Ik had België getekend als twee blote vrouwenbenen in een gracht met een slip rond de enkels, terwijl Wilfried Martens en Leo Tindemans op de achtergrond hun broek dichtritsten."

En wat vonden die daarvan?

"Aan Martens heb ik het ooit gevraagd. Die vond dat ok. Jij jouw taak en ik de mijne, was zijn antwoord. Tindemans kon er minder goed mee om. Bart De Wever heb ik ooit een Hitlersnorretje in de vorm van het Vlaams Belang-logo gegeven. Dat is nu eenmaal de vrijheid die wij in ons land hebben, zei hij daar zelf over."

Ontdekt u zelf nog blinde vlekken in uw denkwereld? U was altijd een bewonderaar van Picasso. Die ligt nu onder vuur als het prototype van de misogyne machokunstenaar die vrouwen gebruikte en even snel weer weggooide.

"Als student was ik zwaar onder de indruk van Picasso. Hij was een onbereikbaar talent die een onvoorstelbaar palet aan technieken beheerste. Maar het was ook een kleine smeerlap - 1m62 - en een laffe man, die van de ene naar de andere vrouw vluchtte en dat verdoezelde. Niet mooi. De enige positieve draai die je eraan kunt geven, is dat er van Picasso's beroemde periodes - blauw, roze, kubistisch, surrealistisch… - geen sprake zou geweest zijn zonder al die relaties. Elke periode hangt samen met de invloed van een van hen. Het was bijvoorbeeld Dora Maar, een zeer intelligente en getalenteerde kunstenaar, die hem overtuigde om van Guernica een expliciet politiek werk te maken."

Witte, oude mannelijke kunstenaars klagen soms dat ze uit de gratie zijn en niet meer aan de bak komen. Hoe kijkt u daarnaar?

"Veel grote vrouwelijke kunstenaars zijn nooit serieus genomen geweest of in de plooien van de geschiedenis verdwenen. Het befaamde urinoir van Marcel Duchamp, dat was eigenlijk een vondst van de dadaïstische kunstenaar Elsa von Freytag-Loringhoven. De slinger slaat nu naar de andere kant door. Dat is zo en dat moet je aanvaarden."

De VUB is vervlochten met Brussel, u blijkbaar ook.

"Ik heb ooit in het groen gebouwd, maar ik ben er nooit gaan wonen. Brussel is de enige echte stad van België en een spiegel van de realiteit zoals die vandaag is. Ik hou vooral van deze stad omdat ik hier ontvoogd ben, op alle gebieden. Wij hadden thuis een druivencultuur, maar geen cultuur. Dat minderwaardigheidscomplex werkte ik weg in de Brusselse musea, cinemazalen, bibliotheken, theaters en het volle leven. Alles perfect met de tram bereikbaar. Ik heb het allemaal opgeslorpt als een spons, gretig en gulzig, en met plezier gedeeld. Ik wens elke jongere zo'n studententijd toe."

Expo VUB x GAL: Vrij om alles in vraag te stellen

Speciaal voor de volgende editie van Maanrock koos Gal samen met de VUB een twintigtal tekeningen uit zijn indrukwekkende oeuvre, waarin hij (bedreigingen van de) vrije meningsuiting verbeeldt. Je bent welkom in het VUB Pop-Up Café in VC De Schakel in Mechelen op 24 en 25 augustus. Op 24 augustus om 16u is er een meet & greet met de kunstenaar zelf. Je kan de tentoonstelling daarna nog bezoeken tot en met 28 september 2024.

Meer info op facebook.

Gal in het archief van de VUB

'… about speaking truth to power': zo omschreef voormalig VUB-rector Caroline Pauwels het werk van Gerard Alsteens. Zij bemiddelde bij de bewaargeving van zijn getekende werk aan het Centrum voor Academische en Vrijzinnige Archieven (CAVA), het universiteitsarchief van de VUB. CAVA digitaliseerde het werk en voorzag de beelden in 2023-2024 van een beschrijving, zodat de meer dan 4000 tekeningen doorzoekbaar zijn.

Lees meer over: